Rys historyczny Kapituły Kolegiackiej w Wojniczu
Wojnicz był znaczącym grodem i ośrodkiem miejskim już od X wieku, a kościół w obrębie grodu stał się od początku chrześcijaństwa na tym obszarze kościołem dla miasta i centrum rozległej parafii. 14 I 1460 roku król Kazimierz Jagiellończyk wyraził zgodę na utworzenie przy kościele wojnickim kolegium kapłanów, wśród których mieli być prałaci (prepozyt, kustosz i scholastyk) oraz czterech mansjonarzy. 4 II 1465 na podstawie tego zezwolenia królewskiego biskup krakowski Jan Lutek z Brzezia erygował takie kolegium kapłanów przy kościele św. Wawrzyńca w Wojniczu. Uczynił to – jak sam napisał w dokumencie erekcyjnym – „dla powiększenia Chwały Bożej i dla zbawienia dusz ludzkich”. Odtąd kościół św. Wawrzyńca nazywany był kolegiatą a zespół kapłanów przy tym kościele, który w następnych dziesięcioleciach poszerzał się, nazywany był kapitułą kolegiacką. Wreszcie 1 XII 1751 biskup krakowski Andrzej Stanisław Kostka Załuski utworzył w tej kapitule prałaturę archidiakona i powołał do istnienia archidiakonat wojnicki obejmujący dwa dekanaty: wojnicki i lipnicki. W 1765 roku archidiakonat wojnicki został powiększony o dalsze cztery dekanaty: biecki, bobowski, jasielski i żmigrodzki. Archidiakonat wojnicki był jednostką administracyjną rozległej diecezji krakowskiej pełniącą również ważną funkcję w duszpasterstwie tej diecezji.
Kapituła kolegiacka w Wojniczu troszczyła się o chwałę Bożą i zbawienie dusz ludzkich, jak polecił w dokumencie erekcyjnym biskup krakowski. Dzięki istnieniu kapituły kolegiackiej w Wojniczu od średniowiecza codziennie odprawiano dwie Msze św. i śpiewano całe oficjum brewiarzowe, zaś w niedziele i święta sprawowano uroczystą trzecią Mszę św. konwentualną z kazaniem dla wiernych. Ks. biskup Felicjan Konstanty Szaniawski wyznaczył porządek nabożeństw zarówno w niedziele i święta jak też w dni powszednie. Kaznodzieja dysponował znaczną i zasobną biblioteką, potrzebną do tego, by mógł dobrze spełniać swoją funkcję. Prałatów i kanoników wspomagali a także zastępowali zarówno w duszpasterstwie, celebrach Mszy św. jak i w chórze przy śpiewie godzin kanonicznych wikariusze – mansjonarze. Życie religijne całej społeczności parafialnej w Wojniczu animowały liczne bractwa i cechy kościelne.
W opracowaniu dziejów kapituły wojnickiej profesor Józef Szymański pisze: „Kapituła wojnicka nawiązuje do wzorów wczesnośredniowiecznej jeszcze zasady vita communis kleru [życie wspólnotowe duchownych kształtujące się w IX i X wieku]. Jest ona wynikiem założeń realizowanych przez kierunek określany jako devotio moderna [jest to kierunek nowoczesnej pobożności ukształtowany w XV wieku]. Swój byt prawny ugruntowała w momencie, kiedy Kościół reformował swoją strukturę organizacyjną pod wpływem uchwał soboru trydenckiego [1545-1563] w wirze walk religijnych [również w Polsce – między protestantyzmem i katolicyzmem].” (J. Szymański, Kapituła Kolegiacka w Wojniczu 1465-1786, Lublin 1962, s.144).
Kościół kolegiacki, wzniesiony około połowy XV wieku jako gotycki, był kilkakrotnie przebudowywany. Wnętrze kościoła do dziś wypełniają ołtarze i obrazy z XVIII wieku. Poszczególnymi ołtarzami opiekowały się cechy rzemieślnicze. Już od XVI wieku kościół wyposażony był w organy. Po pożarze w 1752 roku kolegiata została odbudowana w stylu barokizującym oraz otrzymała piękne rokokowe freski, wykonane przez Jana Neydörfera w 1768 roku, zaś 20 V 1773 roku biskup Kajetan Ignacy Sołtyk dokonał uroczystej konsekracji. Mimo pożarów i zniszczeń, kolegiata wojnicka stanowi cenny zabytek sakralny i prezentuje się wciąż jako świątynia okazała.
W ciągu dziejów kapituła wojnicka ukształtowała swoje struktury. Miała siedmiu prałatów: 1) prepozyt, 2) scholastyk, 3) kustosz, 4) dziekan, 5) kantor, 6) archidiakon, 7) kanclerz oraz sześciu kanoników gremialnych. Mieli oni własny strój, prawo celebry przy Wielkim Ołtarzu, sprawowali wspólnie oficjum brewiarzowe, mieli własną pieczęć i własne domy w Wojniczu a także odgrywali często znaczącą rolę w życiu diecezji krakowskiej i państwa polskiego. Wielu z nich posiadało stopnie naukowe i było profesorami uniwersyteckimi a także pełniło ważne urzędy. Wielu było oficjałami, notariuszami, sędziami i wizytatorami biskupimi. Kilku z nich było kapelanami królewskimi, referendarzami i kustoszami skarbca koronnego, a czterech kanoników było sekretarzami królewskimi.
Kapituła wojnicka prowadziła również szkołę, z której wyszło wielu studentów Akademii Krakowskiej, a nawet tacy, którzy odegrali znaczącą rolę w nauce polskiej. W 1727 roku nazywano tę szkołę Lyceum Voynicianum. Prawo prezentowania rektora szkoły miał scholastyk, a zatwierdzał prepozyt. Na stanowisko rektora powoływano najczęściej osoby z wykształceniem uniwersyteckim. Szkoła wojnicka dostarczała też licznych studentów Uniwersytetowi Krakowskiemu. O wynagrodzenie rektora szkoły troszczył się prepozyt kapituły oraz mieszczanie wojniccy. Wizytacja biskupia z 1664 roku podkreśliła dobry poziom nauczania w szkole. W 1692 roku szkoła otrzymała od króla Jana III Sobieskiego zapis gruntów w Wielkiej Wsi, by poprawić jej uposażenie. Również mieszczanie wojniccy troszczyli się o nowe legaty na uposażenie szkoły w XVIII wieku, jak świadczą o tym zapisy z 1750 i 1766 roku.
Kapituła wojnicka sprawowała także troskę duszpasterską nad szpitalem ubogich w Wojniczu przy kościele św. Leonarda. Szpital ten wspomina już dokument biskupa Jana Lutka z Brzezia z 4 II 1465 roku. Szpital posiadał uposażenie w żywym inwentarzu (konie i krowy) oraz w roli. Kościół szpitalny otrzymał prawa prepozytury szpitalnej, a prepozytem był altarzysta św. Anny. W 1508 roku przebywało w szpitalu dwunastu ubogich. Liczba ubogich była zmienna.
Po pierwszym rozbiorze Polski, na skutek patentu cesarza Józefa, w 1786 roku Kapituła Kolegiacka w Wojniczu przestała funkcjonować, kiedy prebendę prepozyta zamieniono w beneficjum proboszczowskie, a prepozyt tejże kapituły ks. dr Jan Duvall już od 1783 roku został zamianowany biskupem tarnowskim. Formalnie Kapituła Kolegiacka w Wojniczu nigdy nie została zlikwidowana przez władze kościelne. Proboszcz wojnicki nadal miał prawo do tytułu prepozyta, a kościół parafialny nadal posiadał tytuł kolegiaty. Znaczenie kapituły wojnickiej podkreśla również fakt, że ostatni prepozyt tejże kapituły Jan Duwall odegrał ważną rolę w kształtowaniu początkowych struktur diecezji tarnowskiej jako jej pierwszy biskup nominat.
Dekretem z dnia 9 sierpnia 2014 r. Biskup Tarnowski Andrzej Jeż przywrócił kościołowi parafialnemu w Wojniczu tytuł kolegiaty i erygował przy nim Kapitułę Kolegiacką pw. św. Wawrzyńca Męczennika.
Opracował ks. dr Ryszard Banach
